„Jarðsett verður í heimagrafreit“

Nýbreytni í greftrunarsið Íslendinga á nítjándu og tuttugustu öld Fyrsta grein

Útdráttur

Á síðasta fjórðungi nítjándu aldar ruddi athyglisverð nýjung sér til rúms í íslenskum greftrunarsiðum. Í stað þess að látnir væru grafnir í sameiginlegum sóknarkirkjugörðum, eins og aldalöng hefð var fyrir hér á landi og annars staðar í hinum kristna heimi, sóttust nú stöðugt fleiri bændur eftir því að fá heimild yfirvalda fyrir því að þeir og nánustu ættmenn þeirra fengju að hvíla heima á bújörðum sínum. Sökum þess hve algengt þetta varð, sem og hve þetta brýtur í bága við hina kristnu hefð, er um athyglisvert trúar-, menningar- og félagssögulegt fyrirbæri að ræða.
Í greininni er þessi nýbreytni kortlögð að verulegu leyti á grundvelli áður ókannaðra skjal-legra heimilda. Rakið er hvernig yfirvöld tóku að veita heimildir fyrir stofnun heimagrafreita laust fyrir 1880, hvernig lagagrundvöllur var skapaður fyrir þetta fyrirbæri snemma á fjórða áratug tuttugustu aldar og loks hvernig bann var lagt við stofnun nýrra grafreita á önd-verðum sjöunda áratugnum. Þá er sýnt fram á hvernig fastar venjur mynduðust um leyfis-veitingarnar sem síðar voru formgerðar í lögum og reglugerð.
Veraldleg yfirvöld voru lengst af hliðholl bændum í eftirsókn þeirra eftir heimagrafreitum, þó með undantekningum á ofanverðum öðrum áratug tuttugustu aldar og fram eftir þeim þriðja. Þannig sniðgengu þau lengst af stefnu þjóðkirkjunnar en biskupar hennar voru alfarið andvígir heimagreftri nema í algerum undantekningartilvikum og þá einkum vegna erfiðra líkflutninga. Í greininni er þó sýnt fram á að biskupar gátu með ýmsu móti haft áhrif á þau skilyrði sem sett voru fyrir stofnun grafreitanna og síðar hvernig ákvæði laga um þá voru túlkuð og þeim framfylgt. Koma áhrif þeirra ekki síst fram í því hvernig stærð grafreitanna voru takmörk sett en með því móti var að einhverju leyti unnið gegn upplausnaráhrifum siðarins.