Kirkjuleg lýðræðishreyfing

Lútherskir fríkirkjusöfnuðir á Íslandi fyrir 1915

Útdráttur

Í þessari grein er fram haldið athugun á þróun trúfrelsis á Íslandi á fyrsta þróunarskeiði þess en greinar þar að lútandi hafa birst í tveimur síðustu heftum þessarar ritraðar.
Trúfrelsi var komið á með stjórnarskrá um sérmál Íslendinga (þ.e. innanríkismál) árið 1874. Þar var kveðið á um að heimilt væri að stofna trúfélög utan evangelísk-lúthersku ríkis-kirkjunnar sem nú skyldi, vel að merkja, verða þjóðkirkja en það fól m.a. í sér að söfnuðum var veitt aukin hlutdeild í stjórn eigin mála. Með lögum um utanþjóðkirkjumenn, sem sett voru 1886, var kveðið nánar á um réttindi og skyldur þeirra sem notfærðu sér þennan nýja rétt.

Á rannsóknartímabilinu voru stofnaðir hér níu fríkirkjusöfnuðir á lútherskum grunni, auk þess sem trúfélög á öðrum kenningargrundvelli hösluðu sér völl hér á landi. Allir voru söfnuðirnir stofnaðir til að bregðast við staðbundnum vanda sem við var að glíma í starfi kirkjunnar í héraði. Þegar ekki tókst að leysa vandann í samvinnu við kirkjustjórnina tók almenningur í a.m.k. átta af söfnuðunum málin í eigin hendur og stofnaði lútherska söfnuði utan þjóðkirkjunnar. Í þessari rannsókn er því litið svo á að fremur hafi verið um kirkjulega lýðræðishreyfingu að ræða en dæmigerða fríkirkjuhreyfingu.
Í greininni er sýnt fram á að tiltölulega rúm ákvæði laganna frá 1886 voru útfærð með stjórnvaldsákvörðunum sem allar miðuðu að því að setja starfi fríkirkjusafnaðanna sem þrengst mörk og fella starf þeirra sem mest að starfsháttum og rekstrarfyrirkomulagi þjóð-kirkjunnar. Kom biskup landsins fram sem fastur ráðgjafi stjórnvalda í þessu efni. Þá var kostað kapps um að binda einstaklinga við þjóðkirkjuna sem allra lengst með gjaldskyldu gagnvart henni, sem og með því að tengja trúfélagaskipti við fardaga ár hvert. Sýnir þetta að á tímabilinu var fremur um trúarlegt félagafrelsi að ræða en beinlínis trúfrelsi einstaklinga. Þá er einnig ljóst að enn starfaði þjóðkirkjan að verulegu leyti sem ríkiskirkja.
Með stjórnarskrárbreytingum árið 1915 var trúfrelsi einstaklinga fest í sessi og lauk þar með fyrsta þróunarskeiði trúfrelsis í landinu.